30. THEATRUM PHYSICUM

"Dankzij Rembrandt kennen we het verschil tussen het licht van de eerste dag en het zonlicht van de vierde dag en kunnen we ons een voorstelling maken van de ‘aldergrouwelijkste’ duisternis”, en Foppes toonde ons de prent ‘De drie kruisen’ van Rembrandt. Zie ook :Rijksstudio 'Zonsverduistering'

We begonnen met de bespreking van het huiswerk, daarna het nieuwe gedeelte van ‘Beginselen der Meetkonst en der Wiskonst’ en bijna iedere les werd afgesloten met een bezoekje aan een bijzondere plek in de stad of een bekende van Wytses.

       Zo ging ik in oktober 1756 samen met hem naar de opening van het ‘Theatrum Physicum’ van de Universiteit. Aan de wand van het ‘Theatrum’ hingen, net als bij Wytzes, verschillende portretten van grote wetenschappers, waaronder de ontdekkers van het heelal waarover mijn vader ons had verteld. 

       Ik zat naast Wytses op de eerste rij en was al direct bij het binnenkomen onder de indruk van het “Theatrum’ dat werd geopend door professor Antonius Brugmans.

       “Er wonen in Friesland veel knappe wetenschappers“, zo begon hij zijn openings verhaal. “Wetenschappers binnen de muren van de universiteit en wetenschappers buiten de muren zoals daar zijn de rekenmeesters, instrumentmakers, natuurfilosofen en andere liefhebbers der wetenschap. Hier, in dit ‘Theatrum Physicum’, kunnen zij elkaar onmoeten.   De  spiegeltelescopen, microscopen en astronomische uurwerken, die U hier ziet, zijn gemaakt door Jan Pieters van der Bildt en Wytse Foppes en verder zijn er nog enkele zonnewijzers”. Zonnewijzers,ik keek verrast om mij heen. Was hier een zonnewijzer van mijn vader? Maar ik had hem er nooit over gehoord. 

“Dit Theatrum is ook een plaats voor het verrichten van natuurkundige experimenten en van tijd tot tijd zullen wetenschappers hier vertellen over de laatste ontdekkingen.

Wij prijzen ons gelukkig, dat Wytze Foppes Dongjuma, de beroemdste ‘wiskonstenaar en instrumentmaker’ van Friesland, hier is, om zijn nieuwste instrumenten te tonen: de Magnetometer, om het aardmagnetisch veld zichtbaar te maken, en het Trigometrisch instrument, om afstanden te bepalen. Verder zal hij ons iets  vertellen over zijn nieuwste boek ‘Wonderwerken der Natuur ‘ en in het bijzonder over zijn ontdekkingen op het terrein van het aardmagnetisme en de zwaartekracht”.

     “Wij wetenschappers”, zo begon Foppes, “zijn veel dank verschuldigd aan hen die ons voorgingen en hij wees naar de portretten van Empedocles en Newton.

“Dankzij Empedocles weten we dat alles in het ‘Werelt-Gebou’ is opgebouwd uit vier elementen: vuur, lucht, aarde en water. Alle dingen ontstaan in een eeuwig durende kringloop door het samenkomen en weer uiteenvallen van deze vier elementen onder invloed van twee krachten: liefde en haat. 

Dit ‘spel der natuur’, van aantrekkende en afstotende krachten, gebeurt bij toeval. Dan weer zijn de elementen volledig vermengd door liefde, en vervolgens worden ze door haat weer uit elkaar getrokken.

En dankzij Newton kennen wij de belangrijkste wet in het zonnestelsel, die van de aantrekking van twee lichamen. 

Maar Newton wist niet waarom de hemellichamen elkaar aantrekken. Dat heb ik ontdekt.                                                          

Hebt U zich wel eens afgevraagd”, zo ging hij verder, ”waarom de zon lichtstralen uitzendt? Weet U dat dat komt door de aswenteling van de zon, waardoor het zonlicht wordt weggeslingerd?

Door dit voortdurend uitstralen van zonlicht, ontstaat er op de zon een tekort. De zon wil dit tekort aanvullen, waardoor een trekkende kracht ontstaat, de zwaartekracht. Zo eenvoudig is het. Dankzij Empedocles ben ik ook op het spoor gekomen van het ontstaan van het aardmagnetisme. Van hem weten we dat het zonlicht nauw verbonden is met het vuurelement en kan doordringen in de poriën van ieder lichaam. De aarde wordt door de draaiïng van de aardas van alle kanten gelijkmatig voorzien van dit vuurelement en zo ‘gebakerd’.

Door de voortdurende stroom zonlicht ontstaat in de ‘ingewanden’ van de aarde een overvloed aan vuur, waardoor veel elektrische geest ontstaat. 

Door de aswenteling stroomt deze elektriciteit naar de oppervlakte. Maar aan de aardoppervlakte gekomen, kan de elektrische geest zich niet met de grove lucht vermengen en wordt weggeslingerd naar de polen. Zo ontstaat de magneetstroom.

Misschien twijfelt U en denkt U: “Heeft Foppes wel gelijk?” Op dat moment fluisterde Wytses: “Let op, wat hij nu gaat zeggen.”

“Is dit de waarheid over het ontstaan van zwaartekracht en magnetisme? 

Dan kan ik nu Uw laatste twijfel wegnemen, want voor de ware wetenschapper is de Bijbel een even geschikte bron van natuurkennis als de natuur zelf” en hij opende de Bijbel die voor hem op tafel lag. Iedere theorie moet recht doen aan de geschriften betreffende de schepping” en hij las met verheven stem:

“Genesis 1 vers 3. En God zei: Er zij licht; en er was licht. En God zag, dat het licht goed was : de eerste dag en Genesis 1 vers 16 . En God maakte de beide grote lichten, het grootste licht tot heerschappij over de dag, en het kleinere licht tot heerschappij over de nacht, benevens de sterren: de vierde.

Foppes zweeg een ogenblik en vervolgde met: “De bijbel moet je letterlijk nemen, want de bijbel is Gods woord. God schiep het licht aansluitend op de schepping van hemel en aarde op de eerste dag. Maar zonlicht vindt zijn oorsprong in de zon en die is pas op de vierde dag geschapen.

Je moet daarom onderscheid maken tussen het licht van de eerste dag en het zonlicht van de vierde scheppingsdag. Het licht van de eerste dag vult de hele zichtbare hemel.

Het is onbedenkelijk fijn, helder en volmaakt, en het gaat moeiteloos door alles heen.

Het zonlicht van de vierde dag bestaat uit een mengsel van licht van de eerste dag en het vuur element. Daarom heerst er duisternis in de hel, want daar is het licht van de eerste dag afwezig en daarom werd het ook donker bij het ’aldergrouwelijkste’ dat er ooit op aarde plaatsvond: de kruisiging. 

Dankzij Rembrandt kennen we het verschil tussen het licht van de eerste dag en het zonlicht van de vierde dag en kunnen we ons een voorstelling maken van de ‘aldergrouwelijkste’ duisternis”, en Foppes toonde ons de prent ‘De drie kruisen’  van Rembrandt. “Ziet U de stralen licht van de eerste dag die de aldergrouwelijkste duisternis doorklieven?”

Foppes vertelde verder nog over zijn sterrenkundige aktiviteiten, de passages van de binnenplaneten en in het bijzonder over zijn recente observatie van Mercurius. Hij sloot zijn inleiding af met een uitleg van zijn Magnetometer en Trigometrisch instrument.

Ik had lang niet alles begrepen van wat Brugmans en Foppes hadden verteld, want ze gebruikten veel moeilijke woorden. 

Na afloop mochten we alle instrumenten bekijken. Ik haastte mij naar de zonnewijzer. Daar stonden Rients en Klaas Pier Salverda en wist ik het zeker: het was niet de zonnewijzer van mijn vader.

Wytses liep na afloop met mij mee tot aan de Oosterpoort en vroeg of het mij was opgevallen dat er tussen de portretten aan de wand van het Theatrum twee grote namen ontbraken.

Ik had mijn ogen uitgekeken en mijn best gedaan om Foppes te begrijpen maar gemist?

”Nee, ik heb niemand gemist.”

“Maar Eise, denk, denk, denk toch eens na!”, lachte Wytses.

“Oh, ja, Descartes en Bekker.” “Precies, en dat is geen toeval”.

We waren bij de Oosterpoort. 

“Hoe bedoelt U, geen toeval?” wilde ik weten. “Die twee willen ze buiten de deur houden, omdat ze worden beschouwd als godslasteraars.

“Als godslasteraars, hoezo?” Maar Wytses maakte al rechtsomkeert. Ik vervolgde mijn weg over het jaagpad richting Dronrijp. 

“Volgende week meer over Descartes”, riep hij mij nog na.

                                  EISES DIGITALE SCHATKIST

                          LEES-, KIJK, DOE EN ONTDEK

Zin om net als de wetenschappers proeven  doen?

Naar magnetisme? Ga naar :  http-::www.proefjes.nl:zoeken:magnetisme

Naar zwaartekracht? :  http-::www.proefjes.nl:zoeken:zwaartekracht 

Naar licht ? http-::www.proefjes.nl:zoeken:licht

Naar water?   http-::www.proefjes.nl:zoeken:water

En je vindt er nog veel meer proeven. Ook naar 'vuur, lucht, aarde en water'.

👍

Het verschil tussen het licht van de eerste dag en het zonlicht van de vierde dag, de ‘aldergrouwelijkste’ duisternis,is door veel kunstenaars uitgebeeld.

Kijk op

Theatrum Physicum met wetenschappelijke instrumenten. Op sommige instrumenten zijn paginanummers weergegeven. Rechts een hond met zichtbaar gemaakte longen op sterk water. Daaronder de tekst: Intus quae foris vides, het innerlijk waarin je het uiterlijk ziet. Vooraan twee slakken.Prentmaker: G. Wingendorp Uit : WWW. Rijksstudio Universiteit en Wetenschap