36. DE BOUW VAN HET PLANETARIUM

Daar stond Pietsje, met in haar handen het bedde koord, dat ze met zoveel zorg had geknoopt en riep: “Het is toch niet waar, je gaat me toch niet vertellen, dat je behalve onze woonkamer ook nog onze bedstee wilt annexeren voor je Planetarium”.

Ik probeerde Pietsje ervan te overtuigen dat ze meer waarde aan mijn verhaal moest hechten dan aan dat van de ‘Liefhebber der waarheid’. Schilderij Abe Gerlsma.

Omdat rampen uitbleven, begreep ook Pietsje dat ze meer waarde aan mijn verhaal moest hechten dan aan dat van de ‘Liefhebber der waarheid’. 

Toen drie weken later, op 29 mei, onze Jelte werd geboren, ging alle aandacht naar hem uit. 

We konden ons geluk niet op! 

Jelte nam bezit van de kamer waar mijn Planetarium zou moeten verrijzen,

en de bouwplannen, zo leek het, verdwenen even naar de achtergrond. 

Ik nam mij voor, Pietsje de eerste tijd niet lastig te vallen.

Zonder dat ze er iets van merkte, heb ik eerst een plattegrond op schaal getekend van woonkamer, plafond en zolder, want de plannen moesten wel binnen de bestaande afmetingen passen. 

Vervolgens bouwtekeningen voor uurwerk, raderwerk en het Hemelsplein met de banen van aarde, maan en planeten rond de zon.

Al tekenend en rekenend zag ik dat beeld weer voor me van de ‘Appel van Newton’ . De kracht waarmee die lekkere appel uit de boom viel zou nu mijn Planetarium aandrijven !

Ja, allerlei herinneringen speelden door mijn hoofd. Het was allemaal begonnen toen ik lang geleden mijn vader vroeg waar de zon naar toe ging en hij ’s-avonds met een papieren bol rond  de olielamp draaide en ik mijn eerste Planetarium bouwde. En misschien had ik wel nooit een echt Planetarium kunnen bouwen als ik Molenaar Wind niet had ontmoet : EISE VERTELT4 EN 5

Vooral toen hij mij vroeg of ik ook een droom had en ik hem antwoordde dat ik een machine zou willen bouwen waarmee ik oneindige werelden in beweging kon zetten : 

 EISE VERTELT 6 

Ik herinner me ook nog de uitspraak van mijn vader:

”Als die jongen wat wil, kun je hem niet meer op een ander idee brengen......”                                                                                                                  

Bepaald enthousiast had hij toen niet op mijn bouwplan gereageerd.

Had ik toen naar hem geluisterd, dan had ik misschien nooit dat molentje gebouwd, en zonder die jeugdervaring, nu niet het Planetarium.

Slaagt mijn plan, dan zal ik hem opbiechten, dat ik destijds het gesprek tussen hem en Mem heb afgeluisterd, maar dat ik ervan had geleerd met wilskracht alles te kunnen bereiken.    

“Voersint eer ghij begint”, was een advies dat ik nu zeker ter harte zou nemen. 

Dat ‘voersint’ zou heel veel tijd in beslag nemen.

Ik denk dat Jelte ongeveer vijf weken was, toen ik Pietsje, met trots, het eerste hemellichaam uit mijn zonnestelsel kon tonen: de planeet Mercurius, 

een bolletje aan een draad, dat ik voor de helft verguld en voor de helft zwart had geschilderd. Ik bewoog de glimmende bol langzaam heen en weer boven Jeltes wieg, terwijl Pietsje, op de maat van de wiegende planeet, een fries kinderliedje zong.

Jelte volgde Mercurius met aandacht, en waar we al enkele dagen op hoopten, gebeurde, toen Pietsje het liedje voor de tweede keer zong. 

Zijn oogjes begonnen te stralen en daar was z’n eerste lach. 

Het was alsof de zon doorbrak. Een ervaring, met niets te vergelijken. 

Een moment van puur geluk!                                                      

In afwachting van de komst van de andere planeten heb ik Mercurius tijdelijk aan een haakje aan het plafond opgehangen. 

Voor Jelte heb ik nog diezelfde dag een goudgeel planeetje gemaakt, met daarin wat erwten en aan een koordje boven z’n wieg gehangen. 

Wat heeft hij er mee gespeeld! 

Als er één is die de ontwikkeling van het Planetarium vanaf het prilste begin heeft gevolgd, dan is het Jelte. 

Hij was het ook die mij door moeilijke momenten heen hielp. Zag ik het niet meer zitten, dan liet ik de planeet aan het plafond even draaien en schaterde Jelte het uit. Dat werkte soms zo verfrissend op mijn geest, dat ik daarna toch weer een oplossing vond, want het plafond stelde mij soms voor bijna onoverkomelijke problemen. 

Volgens mijn ontwerp zou het raderwerk namelijk via één as worden aangedreven, maar door de dikte van de balken was dat onmogelijk. 

Na dagen extra rekenwerk vond ik een oplossing door in plaats van één, drie assen aan te brengen.

Een ander probleem dat mij veel kopzorgen bezorgde, was de plaats en de lengte van de slinger. Onze bedstee was de enige geschikte plek. 

Daar hing nu een fraai, door Pietsje geknoopt, koord met een mooie kwast, om je aan op te trekken.

Die moest, dacht ik, hoe dan ook, plaats maken voor de slinger. 

Bij mijn ontwerp voor het uurwerk had ik de lengte van de slinger zo berekend, dat hij 60 schommelingen per minuut maakte. Ik had echter niet voorzien, dat hij dan rakelings over onze hoofden zou scheren. 

Dat ontdekte ik pas, toen ik de slinger, via een opening in het plafond van de bedstee aan het uurwerk probeerde te bevestigen.  

Precies op dat moment werd het gordijn van de bedstee opengerukt. 

Daar stond Pietsje, met in haar handen het bedde koord, dat ze met zoveel zorg had geknoopt en riep: “Het is toch niet waar, je gaat me toch niet vertellen, dat je behalve onze woonkamer ook nog onze bedstee wilt annexeren voor je Planetarium”.

Ik probeerde haar ervan te overtuigen, dat dit de enige geschikte plek voor de slinger was. 

Om haar gerust te stellen, kortte ik de slinger in tot vlak onder het plafond, maar ze was onvermurwbaar.

“Je kunt kiezen: of de slinger of ik uit de bedstee. 

Ik heb de slinger toen maar verder ingekort en een plekje op zolder gegeven, zodat hij geen 60 maar 80 schommelingen per minuut maakt.

     Bij de bouw was ik beurtelings rekenaar, tekenaar, werktuigkundige, timmerman, uurwerk maker, draaier en schilder. De meeste tijd werd opgeslokt door de duizenden en duizenden berekeningen die ik moest uitvoeren voor de constructie van het raderwerk.

                                    EISES DIGITALE SCHATKIST

                                    KIJK, LEES, DOE EN ONTDEK

👍Eise staat in de Canon van Nederland  als Venster op de Verlichting in Nederland.

Je vindt daar een schat aan informatie. Benieuwd? ga dan naar : http://www.entoen.nu/eiseeisinga

👍Tijdens de bouw van het Planetarium moet Eise denken aan zijn jeugdervaringen:

Zijn eerste planetarium  rond de keukenlamp en de bouw van een molen:

EISE VERTELT4,5 EN6

 👍Bij de bouwtekening gaf Eise ook adviezen over de verzorging. Een keer in de tien jaar moest groot onderhoud plaatsvinden.

In 1997 en 2013 werd dat uitgevoerd door Jacob ten Hoeve, klokkenmaker in Joure. Kijk en luister naar het verslag van de restauratie : www.jactenhoeve.nl/planetarium

Belangstelling voor uurwerken ?

Jacob ten Hoeve : "Kom een kijkje nemen in onze ambachtelijke, unieke klokkenmakerij in Joure"  Kijk: www.jousterklokkenmakerij.nl 

Denkend aan wat Eise Vertelt in 'Ik speelde wat mijn vader deed' EISE VERTELT 1-2-3  zou hij ook genoten hebben van andere ambachten in Joure zoals de scheepsmakerij.

www.Stichting Ambachten van Joure